Bir Dezenformasyon Alanı Olarak Koronavirüs

Küresel bir hâle gelen Kovid-19 salgını, sayısız çevrim içi söylenti ve sahte haber üretmiş durumda. Tüm dünya bir yandan Kovid-19’la savaşırken diğer yandan da “infodemik” olarak adlandırılan bu tür içeriklerle başa çıkmaya çalışıyor.

Sosyal medya, sosyal dünyamızdaki bilgileri son derece hızlı ve kapsamlı bir şekilde öğrenmemize izin veren bir ortam. Dünyanın diğer bölgelerindeki yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgınıyla ilgili haberleri veya bulunduğumuz mahallede meydana gelen anlık olayları bu sayede dakikalar içinde öğrenebiliyoruz. Özellikle hepimizin sosyal mesafe uyguladığı şu dönemde psikolojik sağlığımız için inanılmaz derecede önemli olan sosyal medya, birbirimizle sosyal olarak bağlantı kurmanın önemli bir yolu. Ancak sosyal medyada yer alan tüm bilgilere erişmek bazen endişelere yol açabiliyor. Çünkü insan, doğası gereği kötü haberlere dikkat etme eğiliminde ve bu durum bir şekilde kaygıyı arttırıyor.

Sosyal medyadaki dezenformasyon, tedavi yöntemleriyle ilgili asılsız ve yanıltıcı tıbbi tavsiyelerden, bölücülüğü, ayrımcılığı ve isyanı teşvik eden, panik doğuracak mesajlara, komplo teorilerine kadar uzanıyor.

Küresel bir hâle gelen Kovid-19 salgını, sayısız çevrim içi söylenti ve sahte haber üretmiş durumda. Tüm bu belirsizliğin ortasında paniğe neden olan yanlış bilgiler, sahte haberler ve aldatmacalar yeni tip koronavirüsün patlak vermesinden bu yana çevrim içi ortamda giderek yaygınlaştı. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) salgın dönemindeki dezenformasyona “infodemik” kavramını yakıştırırken kendi web sitesinde doğru/yanlış bilgileri yayınlamaya başladı. Dolayısıyla bu durum sadece ülkemize has bir durum olarak değil; hemen tüm ülkelerin savaştığı bir konu olarak tekrar gündeme geldi. Tüm dünya bir yandan Kovid-19’la savaşırken diğer yandan da bu tür içeriklerle başa çıkmaya çalışıyor.

Yeni tip koronavirüs hakkında çıkan ilk dezenformasyon Ukrayna’da henüz virüsün Avrupa’ya yayılmadığı tarihlerde belirdi. Küçük bir Ukrayna köyünde dezenformasyonun neler yapabildiğine dair ilk örnekleri bu sayede görmüş olduk. Ukrayna’ya 18 Şubat’ta Çin’in Hubey eyaletinin Vuhan kentinden gelen uçakta 45 Ukraynalı ile 27 yabancı uyruklu kişiden birkaçında Kovid-19 olduğu bilgisi hızla yayılmaya başladı. Hükûmetten yapılan açıklamada serbest bırakılanların hepsinin test edildiği, hiçbirinde virüse rastlanmadığı ve endişelenecek bir şey olmadığı vurgulandı. Bu kişilerin sadece tedbir amaçlı 14 gün karantina altında tutulacağı bilgisi verildi. Ancak buna rağmen bu kişilerin enfekte olduğu söylentileri bir anda sosyal medyada hızla yayıldı ve kargaşaya neden oldu. 19 Şubat’ta, Lviv bölgesindeki insanlar, serbest bırakılanların oraya getirilebileceğinden korktukları için bir hastanenin girişini lastikler ve arabalarla kapatmaya çalıştılar. Ardından bu grubun Novi Sanzhary’de yerel bir sanatoryuma götürüleceğini öğrenen bölge sakinleriyse aşırıya kaçarak isyan çıkardı. Barikatlar kuruldu ve serbest bırakılanların otobüsleri hareket etmeye başladığında protestocular karşılarında belirdi. Gerginlikler arttı, şiddetli çatışmalar başladı. İki gün süren kaos ve isyanlar, halkın hükûmete güvenmediği, bunun yerine sosyal medyada yayılan söylentilere inandıklarının en büyük ispatıydı.

Sahte reçeteler, komplo teorileri ve partizan yaklaşımlar

Gerçek haberlere kıyasla sahte haberler daha şaşırtıcı, üzücü, öfkeyi veya endişeyi tetikleyen bilgiler içerir. Çünkü sahte haberler dikkati çekmeye odaklı olduğundan gerçek hikâyelerden daha abartılı olurlar.

Dünya genelinde Kovid-19 hakkında birçok yanlış bilgi hâlihazırda dolaşımda bulunuyor. Tedavi yöntemleriyle ilgili; yılan yağının tedaviye iyi geldiği, fazla su içmenin mide asidini arttırdığı ve bu yeni tip koronavirüsü öldürdüğü, antibiyotik kullanımının virüsü önlediği, sıcak sıvılar içmenin virüsü temizlediği, kolloidal gümüş sıvısı içmenin faydalı olduğu gibi birçok dezenformasyon mevcut. Sirkeler, vitaminler, çaylar, uçucu yağlar ve daha birçoğu çeşitli Whatsapp gruplarında dolaşım hâlinde. Ancak bunların hiçbiri onaylanmış tedaviler veya hastalığa karşı önleyici tedbirler değil. Hatta bazı ülkelerdeki eyalet ve sağlık yetkilileri, ibuprofen etkin maddeli ilaçların etkinliği hakkında Whatsapp’ta dolaşan bilgilere yanıt vermek zorunda bile kaldı. Afrika’da virüsün sivrisinek ısırığından bulaştığı bilgisi, yüksek derecede sıcaklığın virüsü öldürdüğü ve hatta ABD Başkanı Donald Trump’ın bu şekilde hayatta kalabildiği iddiası bile yayıldı.

Bunun dışında bölücülüğü, ayrımcılığı ve isyanı teşvik eden, panik oluşturacak türden partizan yaklaşımlar da yok değildi. Çeşitli yetkililer adına açılmış sahte hesaplar, terör örgütleri tarafından organize edilen ve düşmanlığı körükleyen paylaşımlar yapıldı. Yerel bir süpermarketteki boş rafların fotoğrafı panikle satın almayı tetiklerken diğer taraftan halkı bankalardan para çekmeye teşvik eden terör örgütleri hesapları devreye girdi. Şehirlerin kapanacağı teorileri, karantina iddiaları, insan kaynakları departmanlarından, yöneticilerden veya sağlık kuruluşlarından geldiği iddia edilen e-postalar, sesli ve yazılı çevrim içi mesajlar başını alıp yürüdü.

Geçtiğimiz hafta ABD genelinde cep telefonlarına gelen acil bir mesaj Başkan Donald Trump’ın ülke çapında karantinayı zorunlu kılacağı üzerineydi ve bu mesaj ülkede büyük karmaşa doğurdu. Örneğin ABD’de şu an dolaşımda olan birçok mesaj şu şekilde başlıyor: “Birleşmiş Milletler’e (BM) bağlı güvenilir bir arkadaştan”, “FBI’da bulunan bir arkadaşın arkadaşı”, “Yüksek rütbeli bir askerden”… ABD’li yetkililer ise bu mesajların Rusya ve Çin’e ait işaretler taşıdığını belirtiyorlar.

Şüphe uyandırması gereken diğer ipuçları arasında içeriğin olağan dışı sayıda beğeni alması veya yüksek oranda paylaşıma sahip olması dikkati çekiyor.

Hastalığın yayılması konusunda genellikle yanıltıcı tıbbi tavsiye veya yanlış bilgilendirmedeki artış hem ABD hem de Avrupa Birliği (AB) yetkililerinin başa çıkmakta zorlandığı bir konu hâline geldi. Örneğin bu ayın başlarında İngiltere hükûmeti, virüs dezenformasyonunu yaymaya çalışan ve arka planında yer alan devlet aktörünü tespit etmek amacıyla başbakanlık ve bazı bakanlıkların bulunduğu Whitehall Caddesindeki ekipler arasında bir “karşı dezenformasyon birimi” kurma sözü verdi. Hindistan hükûmetiyse sosyal medya şirketlerinden Kovid-19’a dair sahte haberleri kontrol etmelerini istedi. Sosyal medya platformlarından farkındalık kampanyaları başlatmasını, platformdaki yanlış bilgilerin kaldırmasını ve virüsle ilgili gerçek bilgilerin tanıtılması talebinde bulundu. Bu çağrılar üzerine Facebook, yayınlarını kontrol etmeye, açıkça yanlış olanları belirlemeye ve hatta bu tür içeriklerin sıralamalarını aşağılara çekmeye çalışıyor. Sosyal medya platformları Twitter, YouTube ve TikTok da yanlış bilgileri sınırlandırmak için adımlar atmaya başladı. Ancak hepsini yakalamak neredeyse imkânsız görünüyor.

Komplo teorilerini de unutmamak lazım. Birçok ülkede ABD hükûmetinin yıllar önce Kovid-19 için bir aşı bulduğu ve patentini aldığı, bu yeni tip koronavirüsün laboratuvarda insan yapımı bir virüs olduğu, ilaç firmalarının aşıyı sakladığı, virüsün biyolojik bir silah olduğu, 5G ile dijital bulaşıcılık sağlandığı (Diamond Princess gemisindeki enfekte olmuş yolcuların bu teknolojiyi kullandığı iddiası) kulaktan kulağa dolaşan söylentiler arasında.

Peki bu virüsten nasıl korunuruz?

Medya iş modelleri dikkat ekonomisine dayandığı için, birinci grubu oluşturan kötü aktörler bu dikkatten para kazanmak için Kovid-19 hakkında mal-bilgi (sahte haberler, yanlış bilgi ve dezenformasyon) üretmeye çalışırlar. Burada öncelikli amaç paradır. İkinci grubu ise partizanlar oluşturur. Partizanlar “fırsat bu fırsattır” düşüncesiyle hükûmeti krizden sorumlu tutmaya çalışıp oylarını azaltma çabasına girerler. Üçüncü grubu ise bölücü terör örgütleri oluşturur. Amaç halkın huzurunu bozmak ve karışıklık çıkarmaktır. Kriz dönemlerinde alışık olduğumuz bu yönelimler tıpkı bir öncekilerde olduğu gibi yine kendini belli edecek türden ipuçları taşıyor. İşte bu gibi dönemlerde öncelikle yetkililerden gelen bilgileri yakından takip etmek gerekiyor. Sahte haberlere karşı en iyi panzehrin ülkenin saygın haber ajansları ve resmî kurumları tarafından sağlanabileceği unutulmamalı.

İnsanlar yüksek belirsizlik, kaygı ve panik döneminde kesinlik ararlar. Böylesi bir ortamda, ne yazık ki yanlış ama kolay çözümler sunan bilgiler daha kolay kabul edilir. Sağlıkla ilgili bilgiler sosyal medyada paylaşılan hikâyeler yerine yerleşik haber kaynaklarından kontrol edilmeli. Bu tür içeriklerle karşılaşıldığında öncelikle kaynak sorgulanmalı. Salgın sırasında “Tayvanlı uzmanlar”, “Japon doktorlar” veya “Stanford Üniversitesi” ne atıflar yapılmış olabilir. Bu hikâyelerin orada yayınlanıp yayınlanmadığı resmî web siteleri üzerinden kontrol edilmelidir mesela.

Gerçek haberlere kıyasla sahte haberler daha şaşırtıcı, üzücü, öfkeyi veya endişeyi tetikleyen bilgiler içerir. Çünkü sahte haberler dikkati çekmeye odaklı olduğundan gerçek hikâyelerden daha abartılı olurlar. Bu özellikleri barındıran içerikler iki kez kontrol edilmeli. Örneğin dramatik bir şey okuyorsanız, ulusal medyanın bunu rapor etmiş olma olasılığı çok yüksektir. Eğer bunu haber olarak bulamıyorsanız bu bilgi güvenilir bir bilgi olmayabilir. Bazen bu gibi içeriklerde sırf kafa karıştırmak için doğru bilgiyle yanlış bilginin harmanlanıp sunulduğu da görülüyor ki, bu durum doğru olanı tespit etmeyi zorlaştırıyor. Hatta bazen bu tür mesajların, doktorlar, hemşireler ya da güvenilir yakınlarımız tarafından paylaşıldığına şahit oluyoruz. Bu kişiler paylaşmadan önce tüm hikâyeyi okumamış, sadece gözden geçirmiş olabilirler. Bu durumda paylaşmaya karar vermeden önce, hikâyelerin doğru bir şekilde okunduğundan emin olunmalı ve doğruluğunu teyit etmek için bazı kontroller yapılmalı. Örneğin içeriklerin doğruluğunu kanıtlamak için anahtar kelimelerle arama yaparak başka kaynaklara ulaşılabilir.

Paylaşım yapan hesabın gerçek hesap olup olmadığı ve ne zaman oluşturulduğu kontrol edilmeli. Örneğin bugünlerde Sağlık Bakanı Fahrettin Koca adına açılan birçok sahte hesaptan paylaşım yapılıyor. Sosyal medya platformları, gerçek hesapları doğrulamanın yanı sıra, sahte hesapları ve hikâyeleri kaldırmaya veya işaretlemeye çalışan bir sistemle yürür; ancak görüyoruz ki bu da bazen yetersiz kalıyor. Bu sisteme hâkim olmayan kullanıcılar hesabın doğruluğunu teyit etmeden sahte hesaptan yapılan paylaşımı rastgele kendi hesaplarından da paylaşıyor.

Şüphe uyandırması gereken diğer ipuçları arasında içeriğin olağan dışı sayıda beğeni alması veya yüksek oranda paylaşıma sahip olması dikkati çekiyor. Bu belirtiye dikkat etmeli, aşırı derecede paylaşmaya teşvik eden mesajlara şüpheyle yaklaşılmalı. Bununla birlikte güvenilir gazetecilerin ve kuruluşların tekrarlanan yazım ve dilbilgisi hataları yapma olasılığı epey düşüktür. Bu belirtiye dikkat ederek, tamamen büyük harflerle yazılmış veya çok sayıda ünlem işareti içeren içeriklere karşı tedbirli olunmalı.

Doç. Dr. Berrin Kalsın, İstanbul Medipol Üniversitesi Gazetecilik Bölümü öğretim üyesi

Kaynak: AA